1. Co w praktyce oznacza termin prawny „władza rodzicielska”? Jakie są prawa i obowiązki osoby sprawującej władzę rodzicielską?
Władza rodzicielska oznacza wszystkie prawa i obowiązki nakładane przez prawo na rodziców w odniesieniu do dziecka, które muszą być wykonywane i wypełniane wyłącznie w interesie dziecka.
Rodzice sprawujący władzę rodzicielską nad dzieckiem muszą podejmować decyzje dotyczące opieki nad dzieckiem, jego wychowania i wykształcenia. Są oni przedstawicielami prawnymi narodzonego bądź nienarodzonego dziecka, uprawnionymi do negocjowania w imieniu dziecka i reprezentowania go w sądzie. Odpowiadają za zarządzanie zwykłymi sprawami finansowymi osoby małoletniej, chociaż w nadzwyczajnych przypadkach sąd opiekuńczy może postanowić inaczej. O ile prawo nie stanowi inaczej, w stosunku do majątku dziecka przysługuje im prawo rzeczowe o ograniczonym czasie obowiązywania.
Władza rodzicielska obejmuje jednak również utrzymanie potomstwa, jego wychowanie i wykształcenie.
2. Kto, według ogólnych zasad, sprawuje władzę rodzicielską nad dzieckiem?
Władzę rodzicielską sprawują oboje rodzice i muszą sprawować ją wspólnie i zgodnie do czasu, gdy dziecko osiągnie pełnoletnosć lub usamodzielni się. Jeżeli rodzice nie zgadzają się w sprawach szczególnej wagi, każde z rodziców może wystąpić do sądu rodzinnego, który przyzna władzę rodzicielską rodzicowi uznanemu za najlepiej przygotowanego do ochrony interesu dziecka w danej sprawie.
W przypadku dziecka urodzonego poza małżeństwem władzę rodzicielską nad nim sprawują rodzice uznający dziecko za swoje i mieszkający z nim. Jesli nie mieszkają razem, władza rodzicielska przysługuje rodzicowi, z którym mieszka dziecko lub, jeżeli nie mieszka z żadnym z nich, rodzicowi, który pierwszy uznał dziecko za swoje.
W każdym razie rodzic, któremu nie przysługuje władza rodzicielska zachowuje prawo do nadzoru nad wychowaniem dziecka, jego wykształceniem i warunkami życia.
3. Czy w sytuacji, gdy rodzice nie są w stanie lub nie chcą sprawować władzy rodzicielskiej nad swoimi dziećmi, można wyznaczyć do tego inną osobę?
Jeżeli oboje rodzice nie żyją lub jeżeli nie są w stanie wykonywać swoich obowiązków z innych powodów, sąd właściwej dla interesów dziecka jurysdykcji wyznacza opiekuna dziecka.
Jeżeli rodzice nie wykonują swoich uprawnień i nie wypełniają swoich obowiązków, ich postępowanie bierze się pod uwagę przy ocenie, czy należy ich pozbawić władzy rodzicielskiej lub czy dziecko powinno zostać przysposobione, ponieważ zostało porzucone. Środki takie zarządza się przed wyznaczeniem opiekuna, o ile w trakcie postępowania nie wyznaczono tymczasowego opiekuna na czas zawieszenia władzy rodzicielskiej.
4. Jak w przypadku rozwodu lub separacji rodziców rozwiązywana jest kwestia dalszej władzy rodzicielskiej?
W przypadkach separacji sądowej lub rozwodu kwestię władzy rodzicielskiej rozstrzyga sąd.
W przypadku separacji za obopólną zgodą lub złożenia przez małżonków wspólnego wniosku rozwodowego, orzekając o separacji lub rozwodzie, sąd uwzględnia sytuację dziecka.
Małżonkowie mogą w dowolnym czasie wystąpić z wnioskiem o rozpatrzenie sytuacji dziecka, a sytuację tę rozpatruje się zgodnie z zasadą rebus sic stantibus (zachowania istniejących okoliczności).
5. W przypadku zawarcia porozumienia pomiędzy rodzicami w kwestii władzy rodzicielskiej, jakich formalności należy dopełnić, aby porozumienie miało wiążącą moc prawną?
W przypadku separacji sądowej lub rozwodu kwestię władzy rodzicielskiej rozstrzyga orzeczenie o separacji lub rozwodzie. Sąd musi uwzględnić wszelkie porozumienia między stronami, nie jest jednak nimi związany. Może przyjąć inne srodki w oparciu o własne ustalenia lub na wniosek jednego z rodziców (por. art. 155 kodeksu postępowania cywilnego oraz art. 6 ustawy nr 1970/898).
W razie separacji za obopólną zgodą, jeżeli rodzice osiągną porozumienie w sprawie opieki i utrzymania niezgodne z interesem dziecka, sąd wyjasnia, jakie zmiany są potrzebne, a jesli rozwiązanie jest nie do przyjęcia, może w swoim orzeczeniu odrzucić takie porozumienie (por. art. 158 kodeksu postępowania cywilnego).
Jeżeli obie strony wystąpiły o rozwód, a sąd uzna, że warunki dotyczące dzieci nie są zgodne z interesem dzieci, sprawa jest rozpatrywana w normalnym trybie i rodzice występują przed sędzią rozpatrującym sprawę (por. art. 4 ustawy nr 1970/898).
6. Jakie alternatywne środki rozwiązywania sporów, poza drogą sądową, dostępne są w sytuacjach, gdy nie jest możliwe porozumienie pomiędzy rodzicami w kwestii władzy rodzicielskiej?
Brak przepisów dotyczących alternatywnych środków rozstrzygnięcia sporu w takich sprawach. Sądy, a w szczególności sąd rodzinny, mogą zwracać się o pomoc do służb socjalnych, np. w formie mediacji mającej na celu uzgodnienie rozwiązania, które może zostać przedstawione sądowi.
7. Jeżeli rodzice wstąpią na drogę sądową, o jakich kwestiach dotyczących dziecka może zadecydować sąd?
Sąd orzekający o separacji lub rozwodzie:
decyduje, kto sprawować będzie opiekę nad dzieckiem i okresla prawa do kontaktu rodzica, któremu nie przyznano opieki; może także przyznać opiekę wspólną lub naprzemienną, o których to rodzajach opieki mówią wprost przepisy dotyczące rozwodu, ale które mogą także być stosowane w przypadkach separacji;
okresla zakres i sposób, w jaki drugi partner musi wnosić wkład w utrzymanie, wychowanie i wykształcenie dzieci;
decyduje, kto zachowuje prawo do pozostania w domu rodzinnym, przy czym szczególnie uwzględnia się rodzica sprawującego opiekę nad dzieckiem;
dokonuje odpowiednich ustaleń dotyczących zarządzania majątkiem dziecka, a w razie opieki wspólnej stwierdza, że obojgu rodzicom przysługują prawa rzeczowe o ograniczonym czasie obowiązywania;
podejmuje wszelkie inne srodki odnoszące się do dziecka (np. w orzecznictwie przyjęto, że w interesie dzieci leży utrzymywanie kontaktów z dziadkami i okreslono zasady spotkań).
8. Czy powierzenie przez sąd opieki nad dzieckiem tylko jednemu z rodziców oznacza, że może on podejmować wszelkie decyzje względem dziecka bez potrzeby uprzedniego konsultowania ich z drugim rodzicem?
Zasadniczo, o ile sąd nie postanowi inaczej, rodzic sprawujący opiekę nad dzieckiem ponosi wyłączną odpowiedzialność.
Jednakże, o ile sąd nie postanowi inaczej, najważniejsze decyzje odnoszące się do dziecka muszą być podejmowane przez oboje rodziców.
Orzecznictwo stanowi, że ważnymi decyzjami z pewnością są m.in. wybór szkoły i kierunku kształcenia, wybór zawodu, który w przyszłości wykonywać będzie dziecko, decyzje dotyczące niepilnych operacji (obowiązek przekazania informacji nie jest istotny, jeżeli nie ma wyboru), decyzje o zabraniu dziecka na stałe z kraju (w niektórych przypadkach decyzja taka, podjęta przez rodzica sprawującego opiekę, uważana jest za zgodną z interesem dziecka, chociaż zachodzi potrzeba zmiany definicji prawa do kontaktu, por. Trybunał Kasacyjny nr 1995/1732).
9. Co w praktyce oznacza decyzja sądu o przydzieleniu rodzicom prawa do wspólnego sprawowania opieki nad dzieckiem?
Sąd może postanowić, że rodzice powinni sprawować wspólną opiekę, jeżeli uzna, że jest to w interesie dzieci, zwłaszcza ze względu na ich wiek.
Zasady określone w art. 6 ustawy nr 1970/898, z późniejszymi zmianami, nie są nazbyt preskryptywne, a szczegóły zostawia się uznaniu sądu.
W praktyce, jeżeli sąd postanowi przyznać wspólną opiekę, dziecko mieszka z jednym z rodziców (zwykle z matką), podczas gdy drugi z rodziców odgrywa większą rolę w jego życiu. Przepisy te wprawdzie mają za cel ograniczenie konfliktów i zachęcenie rodziców do współpracy, nie zawsze jednak dają taki skutek i sądy w rzeczywistości rzadko przyznają wspólną opiekę.
Naprzemienna opieka jest jeszcze rzadsza, gdyż w orzecznictwie takie rozwiązanie jest zasadniczo uważane za utrudniające zapewnienie stabilizacji życiowej dzieciom i ich rodzicom.
Parlament rozpatruje właśnie projekt ustawy, która zmieni przepisy dotyczące wspólnej opieki.
10. Do jakiego sądu lub urzędu należy kierować wnioski o przyznanie władzy rodzicielskiej? Jakich formalności należy dopełnić i jakie dokumenty należy dołączyć do wniosku?
Wnioski o opiekę nad dziećmi po separacji lub rozwodzie składa się w sądzie, który wydał orzeczenie o separacji lub rozwodzie. Wniosek, składany w formie petycji, musi zawierać opis okolicznosci, na których jest oparty i wykazywać istnienie dzieci małżeńskich, pasierbów lub dzieci przysposobionych przez oboje rodziców podczas małżeństwa. Do wniosku lub odpowiedzi na pozew załączyć należy także zaswiadczenie o zarobkach za ostatni okres (por. art. 4 ustawy nr 1970/898, z późn. zm.).
W przypadku znęcania się nad dzieckiem przez jedno lub oboje rodziców, sąd rodzinny w miejscu stałego zamieszkania dziecka w terminie złożenia wniosku może wydać orzeczenie odnoszące się do władzy rodzicielskiej. Sąd rodzinny może podjąć wszelkie odpowiednie srodki, w tym wydać nakaz zabraniający winnemu znęcania się rodzicowi odwiedzania domu rodzinnego lub pozbawiający go władzy rodzicielskiej. Środki takie mogą zostać zawieszone w dowolnym terminie.
Jeżeli rodzice nie są małżeństwem, kwestie dotyczące władzy rodzicielskiej rozpatrywane są przez sąd w miejscu stałego zamieszkania dziecka.
11. Jaka procedura ma zastosowanie w takich sprawach? Czy istnieje możliwość zastosowania specjalnej procedury w sytuacjach wyjątkowych?
Jeżeli opiekę przyznaje się po wydaniu orzeczenia o separacji lub rozwodzie, zastosowanie ma procedura dotycząca postępowania w przypadku separacji lub rozwodu (patrz orzeczenie o rozwodzie). Jeżeli podczas rozprawy zawodzą próby osiągnięcia ugody, w interesie dziecka podejmowane są pilne srodki tymczasowe, które w razie potrzeby mogą podlegać egzekucji. Nie ma przepisu przewidującego nadzwyczajny tryb postępowania, nie wydaje się także, aby był on potrzebny. Jeżeli rodzic wyrządza krzywdę dziecku, sąd rodzinny może podjąć wszelkie srodki nadzwyczajne, jakie uzna za stosowne.
Kwestie dotyczące władzy rodzicielskiej rozstrzygać musi sąd rodzinny (który w związku z tym rozpatruje sprawy, o których mowa w lit. B i C odpowiedzi na pytanie 10). Procedury przedstawiono w art. 336 kodeksu cywilnego w połączeniu z ogólnymi przepisami dotyczącymi postępowań niejawnych (art. 737 et seq. kodeksu postępowania cywilnego). Na wniosek drugiego z rodziców, obojga rodziców lub prokuratury przed wydaniem orzeczenia w postępowaniu niejawnym, sąd wysłuchuje podsumowania informacji, oswiadczeń prokuratora i rodzica, przeciwko któremu zastosowano srodek. W przypadkach nadzwyczajnych sąd może zarządzić srodki tymczasowe w interesie dziecka. Obecnie nie jest wymagana obecnosć obrońcy. Parlament rozpatruje własnie projekt ustawy o profesjonalnej obronie niezbędnej podczas takiego postępowania.
12. Czy istnieje możliwość uzyskania pomocy prawnej w zakresie pokrycia kosztów procedury?
Możliwe jest uzyskanie pomocy prawnej na pokrycie kosztów postępowania (w tym konsultacji biegłego) oraz honorarium adwokata. Należy także zaznaczyć, że postępowania separacyjne, rozwodowe oraz dotyczące władzy rodzicielskiej nie podlegają standardowej opłacie za wniesienie sprawy na wokandę spraw cywilnych lub postępowań nieprocesowych na dowolnym etapie (por. art. 10 jednolitego tekstu ustawy nr 115/2002).
13. Czy istnieje możliwość wniesienia odwołania od decyzji o władzy rodzicielskiej?
Możliwe jest wniesienie odwołania od decyzji w sprawie władzy rodzicielskiej podjętej w trakcie postępowania separacyjnego lub rozwodowego; od pierwszego orzeczenia w sprawie odwołania można apelować do Trybunału Kasacyjnego.
Odwołania od decyzji zmieniających warunki ustalone w trakcie postępowania separacyjnego lub rozwodowego można wnosić do sądu apelacyjnego przed upływem 10 dni od doręczenia decyzji (art. 710 i 737 kodeksu postępowania cywilnego; art. 9 ustawy nr 1970/898, z późn. zm.). Na mocy art. 111 konstytucji (Cass. 2004 nr 24265) można wnosić apelację w sprawie kasacji orzeczenia sądu (jedynie jeżeli nastąpiło naruszenie prawa).
W razie wydania orzeczenia o separacji lub rozwodzie sąd rodzinny na odpowiedni wniosek może ograniczyć lub zmniejszyć zakres władzy rodzicielskiej. Odwołanie od jego decyzji można wniesć do sądu apelacyjnego przed upływem 10 dni od doręczenia decyzji. Nie można wnosić o kasację orzeczeń sądu apelacyjnego.
14. W niektórych sytuacjach konieczne może okazać się złożenie do sądu wniosku o wyegzekwowanie decyzji o władzy rodzicielskiej. Do jakiego sądu należy się zwrócić i jaką procedurę powinno się stosować w takich sytuacjach?
Aby orzeczenia i inne decyzje podejmowane przez sądy były wykonalne, muszą zawierać odpowiednią klauzulę, o ile prawo nie stanowi inaczej.
Klauzulę taką (por. art. 475 kodeksu postępowania cywilnego) dodaje sekretarz sądu po stwierdzeniu, że upłynął okres przeznaczony na zwykłe odwołanie, skargę kasacyjną lub uchylenie na mocy art. 395 ust. 4 oraz art. 395 ust. 5 kodeksu postępowania cywilnego.
Orzeczenie o wykonalności wydać można jedynie na rzecz strony, na korzyść której podjęto decyzję, w postaci pojedynczego egzemplarza z pieczęcią biura sekretarza. Odnośna strona może zwrócić się o dodatkowe egzemplarze do szefa urzędu, który wydał decyzję, a ten wydaje niezbędne orzeczenie (na podstawie art. 475 kodeksu postępowania cywilnego oraz art. 124 i 153 zasad wykonawczych).
15. Co należy zrobić, aby decyzja w sprawie władzy rodzicielskiej wydana przez sąd innego państwa członkowskiego została uznana i wykonana we Włoszech?
Na mocy ustawy nr 1995/218 o reformie systemu włoskiego wyroki prawa prywatnego międzynarodowego wydane przez sądy inne niż włoskie uznawane są automatycznie, co oznacza, że podlegają rewizji jedynie w przypadku ich zaskarżenia lub konieczności wykonania. Sprawę przekazuje się sądowi apelacyjnemu właściwemu ze względu na miejsce egzekucji. W razie braku specjalnych ustaleń stosuje się normalną procedurę pierwszej instancji, aczkolwiek sprawę rozpatrzyć musi kolegium sędziowskie. Ostateczna decyzja zawsze musi mieć formę wyroku.
Decyzje w sprawie władzy rodzicielskiej (dotyczące przyznania, sprawowania, przekazania, całkowitego lub częściowego pozbawienia władzy rodzicielskiej, a także środki ochronne w zakresie zarządzania majątkiem dziecka, jego zabezpieczenia lub usunięcia) podjęte w innym państwie członkowskim (z wyjątkiem Danii) podlegają rozporządzeniu Rady (WE) nr 2201/2003 (Bruksela II), które jest nadrzędne wobec porozumień międzynarodowych w tej dziedzinie, oraz, oprócz poszerzenia zakresu stosowania poprzedniego rozporządzenia Bruksela II (WE) nr 2201/2003 (które nowe rozporządzenie wprost uchyla), przewiduje automatyczne uznawanie i wykonalność decyzji dotyczących prawa do kontaktów oraz powrotu dziecka we wszystkich państwach członkowskich, przy czym nie jest wymagane żadne postępowanie.
Wszelkie pozostałe decyzje dotyczące władzy rodzicielskiej są automatycznie uznawane. Jednakże każda zainteresowana strona może wystąpić o uznanie bądź nieuznanie decyzji z każdego z powodów wskazanych w rozporządzeniu (art. 21 i 23).
Postępowanie takie jest dwuetapowe, częściowo zdefiniowane w rozporządzeniu (art. 30): pierwszy etap polega na wydaniu ostrzeżenia ex parte (dla jednej strony), zaś drugi rozpoczyna się od sprzeciwu i musi być zgodny z wszelkimi zasadami postępowania prywatno-dowodowego.
Zainteresowana strona musi uzasadnić powództwo, wnoszone w formie odwołania. Sądem właściwym jest sąd w miejscu zamieszkania osoby, przeciwko której wydano orzeczenie o egzekucji lub w stałym miejscu zamieszkania dziecka wskazanego we wniosku. Jeżeli żadne z tych miejsc nie znajduje się na terenie państwa członkowskiego, w którym decyzja ma być wykonana, sądem właściwym jest sąd w miejscu egzekucji.
Do wniosku należy załączyć kopię decyzji oraz świadectwa na standardowym formularzu, o którym mowa w art. 39 rozporządzenia. Niemniej jednak sąd, do którego wpłynął wniosek, może ustalić termin złożenia tych dokumentów, przyjąć dokumenty równoważne lub zrezygnować z tego wymogu, jeżeli dokumenty nie wydają się niezbędne.
Jeżeli decyzja musi zostać wykonana, zainteresowana strona może zażądać nadania klauzuli wykonalności. Jurysdykcję i odpowiedzialność za postępowanie ustala się zgodnie z tymi samymi zasadami, które stosują się do uznawania.
Kwestie dotyczące zobowiązań alimentacyjnych reguluje rozporządzenie (WE) nr 44/2001.
16. Do jakiego sądu należy się zwrócić w celu zakwestionowania uznania orzeczenia o władzy rodzicielskiej wydanego przez sąd innego państwa członkowskiego? Jaka procedura ma zastosowanie w takich sytuacjach?
Odwołania wnosi się do sądu apelacyjnego. Kwestię jurysdykcji rozstrzyga się na podstawie kryteriów określonych w rozporządzeniu.
Po wniesieniu odwołania sąd przyjmuje procedurę postępowania sądowego, kończącego się wyrokiem ustalającym, od którego można odwołać się do Trybunału Kasacyjnego.
17. Jakie przepisy prawa stosuje sąd w postępowaniu w sprawie władzy rodzicielskiej, w sytuacji gdy dziecko lub strony nie mieszkają we Włoszech, lub są obywatelami różnych państw?
Na mocy art. 36 ustawy nr 1995/218 stosunki osobiste i majątkowe między rodzicami i dziećmi, w tym kwestie dotyczące władzy rodzicielskiej, zależą od statusu dziecka. O ile nie ustalono inaczej, punktem odniesienia jest obywatelstwo dziecka w momencie wniesienia sprawy do sądu. Jeżeli dziecko jest obywatelem więcej niż jednego państwa, zastosowanie ma prawo państwa, z którym dziecko ma najbliższe związki. Na mocy art. 19 ustawy, jeżeli dziecko jest obywatelem więcej niż jednego państwa, a jednym z tych państw są Włochy, wówczas obywatelstwo włoskie ma pierwszeństwo.
Jeżeli chodzi o decyzje dotyczące ochrony dziecka (w tym srodków wynikających z art. 330 i 333 kodeksu cywilnego), art. 42 ustawy nr 1995/218 odnosi się do Konwencji haskiej z 1961 r. Artykuł 3 Konwencji wymaga, aby relacje poddające dziecko władzy (w tym władzy rodzicielskiej), regulowane przez prawo krajowe państwa, którego obywatelem jest dziecko, były uznawane we wszystkich umawiających się państwach, co oznacza, że stosuje się to samo kryterium, co w art. 36. Jeżeli jednak zachodzi poważne zagrożenie dla osoby lub majątku dziecka, władze państwa, w którym dziecko stale zamieszkuje lub, w sytuacjach nadzwyczajnych, władze państwa, w którym znajduje się majątek dziecka, mogą podjąć srodki ochronne na mocy prawa krajowego (art. 8 i 9 Konwencji).
Stan na dzień 31 grudnia 2005 r.